Her gün daha fazla dijitalleşen günümüz dünyasında, dönüşüme ayak uydurabilmek amacıyla ihtiyaç duyduğumuz elektronik ürün sayısı da giderek artıyor. Bilgisayarlar, akıllı telefonlar, kameralar, video kaydediciler, oyun konsolları gibi her türlü elektronik cihazın satışından elde edilen kardan oluşan Tüketici Elektroniği Pazar Değeri’nin 2020 yılında küresel olarak 1 Trilyon USD’yi aştığı düşünülecek olursa elektronik cihaz talebinde, özellikle pandeminin getirdiği sosyal izolasyon koşullarının etkisiyle, ciddi bir artış gözlendiğini söylemek yanlış olmaz.
Akademisyenler ve sosyal bilimciler tarafından günümüzün toplum yapısı bir çoğumuzun aşina olduğu bir kavram olan “tüketim toplumu” olarak adlandırılıyor. Tüketim toplumu kavramı üzerine düşünecek olursak kendimize şu soruyu sorabiliriz: “Daha yeni teknolojiye adapte olmak için satın aldığımız yeni ürünler sonrasında eski ve işe yaramaz olduğunu düşündüğümüz elektronik cihazlarımızın akıbeti konusunda fikir sahibi miyiz?”
Bu sorunun cevabı bizleri, dünyamızı giderek daha fazla etkileyen konumuza götürmekte; “E-atık” başka bir deyişle elektronik atıklarımız…
Elektronik atık nedir?
Endüstri 3.0 ile başlayan dijitalleşme, günümüzde hayatımızın olmazsa olmaz bir parçası haline geldi buna bağlı olarak da E-atık üretimimiz her geçen gün daha da artıyor. E-atık, çoğu zaman kullanıcıların bakış açısına göre değişkenlik göstermekle beraber; işlevini kaybetmiş, bozulmuş, istenmeyen kısacası ömrünü tamamlamış olan telefon, saç kurutma makinesi, oyun konsolu, monitör, bilgisayar, buzdolabı veya süpürge gibi her türlü elektronik cihazdan oluşan atık çeşididir. Her geçen gün Tüketici Elektroniği Pazarı’nın büyümesiyle E-atık seviyesi daha da artmakta. Birleşmiş Milletler’in hesaplamalarına göre, 2019 yılında küresel olarak 53,6 milyon ton E-atık ürettik ve yine Birleşmiş Milletler tarafından yayınlanan rapora göre E-atık seviyesi 2030 yılında yaklaşık olarak 74,7 milyon ton seviyesinde olacak.
2019’da E-atıkların sadece %20’sinin geri dönüşümü sağlandı ve geri dönüştüremediğimiz her E-atık toplandığı alanlara, yakın çevresindeki arazilere, nehirlere ve aynı zamanda havaya tehlikeli kimyasallar salmakta. Bu kimyasallar, kurşun, civa, kadmiyum ve brom; ağırlıkla kullandığımız ürünlerin pillerinden kaynaklanıyor ve çevreye verdiği zararın yanında bölge halkının sağlıklarına; özellikle böbreklerine ve derilerine zarar veriyor. Uzun vadede ise bölge halkının kanser riskini artırıyor. Ürettiğimiz E-atıkların toplandığı bölgede, halkın yetiştirdiği ve dolayısıyla tükettiği yiyecekler, soluduğu hava ve içtiği suyun bu zehirli maddelerle dolu olması bir kez daha eşitsizliğin; sağlıklı yaşamın her insan için eşit derecede sağlanması gereken bir hak olduğunun göz ardı edildiğinin altını çiziyor.
E-atıkların toplandığı bölgelere bir örnek vermek gerekirse, Batı Afrika’da bulunan Gana’daki Agbogbloshie bölgesini inceleyebiliriz. Başkent Akra’ya bağlı olan bölgeyi, halk Zehir Şehri (Toxic City) olarak tanımlıyor. Dört bir yani zehirle çevrili bu bölge dünyanın en büyük E-atık çöplüğü ve çevresinde yaklaşık 100.000 insan yaşıyor. E-atıklar Gana’ya çoğunlukla Batı ülkelerinden gönderiliyor. 1989’da imzalanan Basel Antlaşması’nda belirlenen kurallar kapsamında; gelişmemiş ülkelere tehlikeli atıkların ihracatı yapılmaması maddesi gözle görülür bir şekilde ihlal ediliyor.
E-atıklar, Agbogbloshie bölgesine bozulmuş/tamir edilecek statüsüyle giriş yapıyor. Bu ihracatın tek nedeni, gelişmiş ülkelerde bu ürünleri geri dönüştürme ve biriktirmenin çok daha masraflı olması. Gana’da kişi başına düşen GSYİH yaklaşık olarak 2000 USD (dünya sıralamasında 139.) ve ülkenin kuzey bölgelerindeki işsizlik göz önünde bulundurulduğunda insanlar geçinebilmek için sağlıklarını riske attıkları işlerde de çalışıyor. Agbogbloshie’deki sorunun çevresel boyutuna dönecek olursak; toprağı kirleten kurşun ve kadmiyum çok yüksek seviyelerde. Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) verilerine göre bir toprak parçasında olması gereken maksimum kurşun miktarı 400 iken burada yer yer 1000-2000 arasında seyretmekte. Kanser ve böbrek hastalıkları riskini artıran kadmiyum ise kabul edilebilir seviyenin çok üzerinde. Aynı zamanda bölgede kabloların ve elektronik aparatların korunması için kullanılan plastiklerin yakılmasından kaynaklanan ciddi boyutta bir hava kirliliği sorunu var ve hava kirliliği bölge insanlarına kalp krizi riski, sinir sistemi rahatsızlıkları gibi birçok hastalık olarak geri dönüyor. E-atık çöplüğünün Batı Afrika’nın en büyük gıda marketlerinden sayılabilecek Makola’ya son derece yakın olmasının yanında, bölgede yoğun olarak sığır hayvancılığı yapılıyor ve hayvanlar zehirli kimyasalların çok yakınında beslenip su ihtiyaçlarını kirletilmiş Odaw nehrinden karşılıyor. Dolayısıyla E-atık çöplüğünden salınan kimyasallar, bölgedeki tarım faaliyetleri ile yetiştirilen gıdaları ve yapılan hayvancılığı da etkiliyor, sonuç olarak zehirli kimyasallar bu gıdaları tüketen bir çok insanın evine girmiş oluyor.
Bölgede doğan bir insanın ortalama ömrü 20 ila 25 yıl arasında ve bölgedeki hastanelerden sağlanan raporlara göre her gün yaklaşık 300-400 kişi hastanelere müracaat etmekte. Fakat yaşanan ölümlerin ya da hastalıkların çevre kirliliği ile bağlantısı kayıt eksikliği sebebi ile kanıtlanamıyor ve buna bağlı olarak da herhangi bir istatistik bulunmuyor. E-atık çöplüğünde çalışan işçilerin durumu, 20. yüzyılda tanımlanmış bir çalışan sınıfı olan “prekarya” tanımına uyuyor. Prekarya, ağırlıklı olarak; sınırlı-kontratlı, yarı zamanlı, proje bazlı sözleşmeler ile işgücü piyasalarına iş yapan bir sınıf ve bu sınıf sürekli iş güvencesi ve sürekliliği bulunmayan işlerde çalışıyor. İşçilerin ekonomik belirsizliğinin yanında yoğun olarak yaşanan iş kazaları sebebiyle işçiler yaralanıyor ve hatta hayatlarını kaybediyor. Agbogbloshie gibi dünya üzerinde bulunan birçok E-atık çöplüğünde, insanlar oldukça kötü koşullar altında kısacası tehlike altında çalışıyor.
Elektronik üretiminin de her geçen gün arttığını düşünecek olursak, çoğunluğu az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde bulunan ve küresel olarak sağlığımızı tehdit eden bu E-atık çöplüklerini azaltmak/daha işlevsel hale getirmek için neler yapılıyor?
Tüketimin önünü kesmek pek mümkün gözükmese de bazı olumlu gelişmeler de yaşanıyor. Bunlardan biri, Uluslararası E-atık yönetim ağı (IEMN), küresel ölçekte buluşmalar, toplantılar düzenleyerek insanları bilinçlendirmeyi amaçlıyor. 8.si düzenlenen bu buluşmalarda geri dönüşümün daha etkili bir süreç haline getirilip, E-atıkların daha sistemli ve güvenli bir şekilde hayata kazandırılması gibi konular konuşuluyor. Lokal ve bireysel düzeyde sürdürülebilirlik odaklı projeler de hayata geçiriliyor. Örneğin, E-atıkların çatı yapımında kullanımının önünü açan bir proje hayata geçirildi. Amazon, Walmart gibi büyük şirketler ise elektronik atıkları kabul edip geri dönüşüme katkıda bulunuyor. Gana’da bulunan bir ikinci el pazarında, E-atık olarak gönderilen elektronik ürünler tamir edilerek kullanılır hale getirilip satışa çıkarılıyor. Agbogbloshie’de bulunan devlet yetkilileri daha etkili geri dönüşüm hedefiyle farkındalık çalışmalarını sürdürüyor fakat henüz hitap ettiği kitle oldukça kısıtlı. Bölgeye yapılacak geri dönüşüm odaklı yatırımlar vasıtasıyla, farkındalık kazanılması hızlandırılabilir ve geri dönüşüm oranında ciddi bir iyileşme gözlenebilir.
Sonuç olarak, Birleşmiş Milletler tarafından yayınlanmış Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları perspektifinden baktığımız zaman, 12. Küresel Amaç olan Sorumlu Üretim ve Tüketimin sağlanmasının da geri dönüşüm kadar kilit bir rolü var. Küresel olarak, bilinçli geri dönüşüm faaliyetlerinde artışın yanında üreticiden son tüketiciye kadar kullanılan ve üretilen ürünlerin sürdürülebilirliği konusunda hassasiyet oluşması, Agbogbloshie ve benzeri E-atık çöplüklerinin yakınlarında yaşayan insanların hayat kalitelerini artıracaktır.
KAYNAKLAR:
https://www.gminsights.com/industry-analysis/consumer-electronics-market
https://www.statista.com/statistics/1067081/generation-electronic-waste-globally-forecast/
https://earth911.com/eco-tech/20-e-waste-facts/
https://www.youtube.com/watch?v=mleQVO1Vd1I
https://iemn.net/about/
https://www.ewaste1.com/what-is-e-waste/
https://www.imf.org/external/datamapper/profile/GHA
